درباره راسته بازار مشاغل سنتی در مشهد قدیم | کوچه‌ای که روزگاری «شاه‌عباس» بود
کوچه توحید۲۵ کنونی یا چهارشنبه‌بازار قدیم، نخستین کوچه ایجاد‌شده در «پشت‌بهره» بالاخیابان، روزگاری به عنوان راسته بازار مشاغل سنتی مشهد شناخته می‌شد.
به گزارش شهرآرانیوز؛ نادرستی بعضی نقشه‌های قدیمی مشهد و نبود اسناد و مکتوباتی درباره مسیر‌های کهن سبب شده است اغلب مردم از محدوده قدیم شهر مشهد اطلاع دقیقی نداشته باشند. برای نمونه، اغلب مردم تصور می‌کنند که کوچه توحید۲۵ کنونی (چهارشنبه‌بازار قدیم) یکی از کوچه‌های قدیمی و چندصد‌ساله مشهد است، درحالیکه عمر این مسیر در بهترین حالت به یک قرن هم نمی‌رسد. در‌واقع این کوچه بخشی از خیابانی بوده که پشت دیوار شاه‌طهماسبی (دیوار و باروی اطراف شهر) و در دوران پهلوی نخست، احداث شده است. این کوچه را در قدیم با عنوان کوچه شاه‌عباس می‌شناختند؛ کوچه‌ای که سرگذشتش در دوران‌های مختلف با قصه‌های بسیاری همراه شده است.
«توحید ۲۵» و قصه نام‌هایش
در مشهد قدیم خیابانی به نام شاه‌عباس وجود داشت که انتهایش دقیقا می‌شد جایی که حالا توحید ۲۵ قرار گرفته است. برای همین هم محدوده کوچه توحید در ابتدای پیدایشش در دوره پهلوی دوم به کوچه شاه‌عباس معروف بود. خیابان توحید۲۵ هم نخست با هدف اتصال محدوده قدیم دو دروازه نوغان و بالاخیابان ایجاد می‌شود. بعد‌ها مردم، اما این کوچه را با عنوان کوچه چهارشنبه‌بازار یا در لهجه مشهدی «چارشم‌بازار» می‌شناسند. دلیل این نام هم تجمع فروشندگان دوره‌گرد در این کوچه و بازار مکاره شدن آن در روز چهارشنبه بوده است.
این نام تا سال‌های نخستینِ پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی روی این کوچه می‌ماند؛ اما در دهه ۶۰ قرن ۱۴ خورشیدی، نام کوچه از طرف شهرداری تغییر می‌کند و عنوان نور جای آن را می‌گیرد و این نام تازه به‌عنوان نام رسمی برگزیده‌شده از سوی شهرداری بر تابلوی ورودی آن از هر دو سوی خیابان ثبت می‌شود.
بعد‌ها با شهادت شهید‌محسن‌کاشانی یک سمت کوچه نور با حفظ تابلوی پیشین، شهید کاشانی۵۲ نام گرفت؛ البته این نام هم در اواخر دهه ۹۰خورشیدی و با شماره‌دار شدن کوچه‌های بن‌بست خیابان توحید، توحید۲۵ نامیده شد.
در همین حال به‌دلیل مشاغل موجود در این کوچه، برخی از مردم آن را به نام کوچه مرغ‌فروش‌ها و برخی دیگر به عنوان کوچه سمسار‌ها می‌شناسند و سرانجام قرار داشتن حسینیه «پناهندگان به حضرت ابو الفضل (ع)» بالاخیابان در آن سبب شده است اهل روضه و هیئت از این مسیر به عنوان کوچه هیئت ابوالفضلی‌ها یاد کنند.
کشف بقایای چند کوره آجرپزی در «توحید ۲۵»
هیچ ردپای شناخته‌شده‌ای از کوچه نور در اسناد موجود از شهر مشهد تا تا پایان دوره قاجار‌ها وجود ندارد. دلیل این مهم هم قرار داشتن این کوچه در فضای پشت برج‌و‌باروی شاه‌طهماسبی مشهد است. به‌عبارت‌دیگر کوچه نور تا پایان سده۱۳خورشیدی در محدوده شهری مشهد نبوده است.
در‌واقع این محدوده در دوره قاجار، بخشی از زمین‌های مجاور دروازه بالاخیابان (در قسمت‌شمالی) محسوب می‌شده است؛ البته با‌توجه‌به قدمت گودال سیستانی‌ها در ضلع غربی سه‌راه‌کاشانی و خیابان‌موحدین و مسکونی بودن آن در سال‌های پایانی دوران حکومت قاجار، می‌توان مدعی شد افرادی در زمین‌هایی که بعد‌ها این کوچه روی آنها احداث شده است، سکونت داشته‌اند.
همچنین می‌توان تصور کرد با‌توجه‌به شرایط اجتماعی و اقتصادی آن دورانِ مشهد، این افراد مهاجرانی بوده‌اند که به‌دلیل نداشتن تمکن مالی یا به‌علت نوع کار خود، امکان سکونت در محدوده درون برج‌و‌باروی شاه‌طهماسبی را نداشته‌اند و به‌ناچار در این مکان زندگی می‌کرده‌اند. کشف بقایای چند کوره آجرپزی هنگام حفاری‌های تأسیساتی در ورودی کوچه نور (از جانب خیابان توحید) سندی بر این مدعاست؛ زیرا کارگران کوره‌پزخانه‌ها در آن زمان اغلب همراه خانواده‌هایشان در مجاورت این کوره‌ها زندگی می‌کردند.
کوچه‌ای خالی از خانه‌های مسکونی
کوچه نور را باید یکی از نخستین مسیر‌های ایجاد‌شده در دوران پهلوی‌ها در غرب شهر مشهد دانست. بر‌اساس اسناد موجود از جمله نقشه سال۱۳۱۰خورشیدی (موسوم به نقشه توسعه بخشی شهر مشهد) این مسیر در دهه نخست سده۱۴ خورشیدی و درحالیکه هنوز برج‌و‌باروی شهر وجود داشته، احداث شده است.
به‌عبارت‌دیگر مسئولان شهری مشهد، قبل از سال۱۳۱۰ احداث خیابانی خارج از محدوده شهری و به موازات برج‌و‌باروی شاه طهماسبی را در دستور‌کار خود قرار داده بودند که در هنگام ترسیم نقشه مورد‌اشاره، بخشی از آن (حدفاصل دروازه بالاخیابان تا محدوده موسوم به حیطه‌سیستانی‌ها یا گود زابلی‌ها) ایجاد شده بود. این محدوده همان مسیری است که اکنون با نام کوچه نور در بین مردم شناخته می‌شود.
مرحله بعد تکمیل این مسیر در حدفاصل سال‌های۱۳۱۰تا۱۳۳۳ اجرایی شد. در جریان این مرحله ضمن تخریب دروازه بالاخیابان و بخش عمده‌ای از دیوار و باروی دور شهر، میدانی با نام سنایی در ادامه بالاخیابان دور پشت باروی قدیم شهر ایجاد و خیابانی هم به همین نام در بخش غربی آن اجرایی شد.
جنبه تجاری این خیابان از همان ابتدای امر نسبت به بُعد مسکونی آن قوی‌تر بود و همین موضوع سبب شد اغلب پلاک‌های مسیر هم به فضا‌های تجاری اختصاص پیدا کنند. در پایان دوره پهلوی در نیمه نخست کوچه هیچ منزل مسکونی وجود نداشت و همه منازل به فروشگاه لوازم دست‌دوم تبدیل شده بودند. ناگفته نماند که در این دوره و با‌توجه‌به جو حاکم بر کوچه، نخستین بنای مذهبی آن، یعنی حسینیه هیئت «پناهندگان به حضرت ابوالفضل (ع)» بالاخیابان، در این کوچه شکل گرفت.
بازاری با بنا‌های قدیمی دست‌نخورده و قدیمی
کوچه نور در سال‌های نخستین پس از انقلاب اسلامی، بزرگ‌ترین بازار لوازم مستعمل و دست‌دوم مشهد را در دل خود جای داده بود و افرادی که به‌دلیل شرایط مالی، توانایی خرید جنس نو نداشتند، با مراجعه به فروشگاه‌های این کوچه نیاز‌های خود را تأمین می‌کردند. سال‌های ابتدایی دهه۷۰ فعالان صنف خرید‌و‌فروش پرنده، به‌ویژه مرغ و خروس، به این کوچه روی آوردند و بسیاری از مغازه‌های دست‌دوم‌فروشی آن به پرنده‌فروشی تبدیل شدند.
این وضعیت تا ابتدای دهه۹۰ روند صعودی داشت، اما پس از آن با‌توجه‌به برخی مشکلات بهداشتی، نهاد‌های نظارتی دخالت و اغلب فعالان این صنف به‌نقاط دیگر شهر نقل مکان کردند. با‌وجود‌این هنوز هم یکی از مشاغل پرتکرار این کوچه همچنان پرنده‌فروشی است.
از سوی دیگر، برخی از فعالان صنف سمسار و فروشندگان لوازم دست‌دوم با شناسایی ذائقه مردم به فعالیت در زمینه آنتیک‌فروشی روی آوردند تا‌جایی‌که اکنون تعداد فعالان این صنف از تعداد سمساری‌های کوچه پیشی گرفته است؛ همچنین با‌توجه به مجاورت این کوچه با خیابان موحدین که بورس فروش لوازم چوبی است، تعدادی از فروشگاه‌های آن به فعالیت‌های مرتبط با چوب، مانند کمدسازی، کمدفروشی و دکورسازی اختصاص پیدا کرده است.
حضور اصنافی، چون سمساری، عتیقه‌فروشی و... در کنار آن مرغ و پرنده‌فروشی و لوازم مرتبط با پرندگان در کنار خالی‌ازسکنه‌شدن اغلب پلاک‌های کوچه باعث شده است بخش عمده‌ای از سازه‌های آن، به‌ویژه در نیمه نخست آن، همان سازه‌های سال‌های نخستین ایجاد کوچه باشد.
در این بین به‌جز دو سازه قدیمی نیمه‌مخروبه در ابتدای کوچه که میزبان تعدادی آنتیک‌فروشی هستند، دو بنای دوقلوی قرار‌گرفته در مجاورت حسینیه «پناهندگان به حضرت‌ابوالفضل (ع)» بالاخیابان را باید کامل‌ترین و قدیمی‌ترین بنا‌های کنونی کوچه دانست.
در کنار همه اینها، اقبال هیئات‌مذهبی در سال‌های اخیر به این کوچه یکی از نکات درخورتوجه است. علاوه بر حسینیه «پناهندگان به حضرت‌ابوالفضل (ع)» بالاخیابان که از سال ۱۳۴۷ در این کوچه مستقر است، اعضای هیئت شاهزاده‌علی‌اصغر (ع) محله نوغان هم از سال۱۳۹۵ خورشیدی، حسینیه خود را به این کوچه منتقل کرده‌اند و حسینیه حضرت‌جواد‌الائمه (ع) نیز در سال‌های اخیر در فرعی متصل‌کننده کوچه به خیابان موحدین ایجاد شده است. سرانجام اینکه نخستین پلاک غربی این کوچه از جانب خیابان کاشانی به زمینی تسطیح‌شده اختصاص دارد که در ماه‌های محرم و صفر محل برپایی خیمه عزای حسینی است.
ساکنان شاخص کوچه «توحید ۲۵»
عمر کم کوچه نور به‌نسبت سایر کوچه‌های خیابان توحید از یک‌سو و ساختار آن از دیگر‌سو باعث شده است تعداد خانواده‌هایی که مدتی طولانی در این محدوده اقامت داشته‌اند، زیاد نباشد. شاخص‌ترین این خانواده‌ها، خاندان رضوانی است که بزرگ آنها، حاج‌جعفر‌رضوانی، واقف حسینیه و بزرگ هیئت «پناهندگان به حضرت ابوالفضل (ع)» بالاخیابان است. همچنین عضو دیگر این خانواده، یعنی جواد‌رضوانی هم از شهدای دفاع‌مقدس محسوب می‌شود. دیگر خانواده قدیمی این کوچه که هنوز در آن حضوری فعال دارد، خانواده جسمی است که اعضای آن از فعالان صنف فروش مواد‌غذایی‌طیور هستند.
خانواده‌های نظافت، عباس بحره‌دار معروف به حقیقی، رستگار، حسینی، جوانان و مصدق که بزرگ آنان مرحوم علی‌مصدق، صاحب اولین سوپر مارکت کوچه است، از دیگر خاندان‌هایی هستند که دوره‌ای در این کوچه سکونت داشته‌اند؛ همچنین باید از خاندان افخمی معروف به درویش نیز و خاندان باروئی که یکی از فرزندان آنها در دوران جنگ تحمیلی به شهادت رسید نیز به‌عنوان ساکنان قدیمی این کوچه نام برد.
همچنین حاج‌اکبر‌سپهری که به شغل سنتی سبدبافی مشغول بود و علی‌ناصری که به شغل قصابی اشتغال داشت هم از کسبه قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند. برادران حسینی، ثمره، جاودانی، امامی و سروری نیز از سمسار‌های قدیمی کوچه و امام‌وردی، رستم‌دخت و قوچانی از فعالان قدیمی صنوف مرتبط با پرندگان آن هستند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
